Şirin suda biogen maddələr

Azərbaycan Respublikasının yerüstü sularında qidalandırıcı maddələrin konsentrasiyaları azalırmı?

Yerüstü sular qidalandırıcı maddələr (2001-2017)

Qeyd: məlumat 2001-2017-ci illər üzrə Azərbaycanın bütün ərazisində (solda) və müxtəlif regionlarda (sağda) çayların monitorinqi məntəqələri üçün fosfatın (yuxarıda) konsentrasiyasının orta illik göstəricisi (mq P/l) və azotun (aşağıda) konsentrasiyasının orta illik göstəricisi (mq NO3-N/l) kimi hesablanmışdır. Göllərə və anbarlara gəldikdə isə məlumat 2001-2017-ci illər üzrə Azərbaycanda göllərin/su anbarlarının monitorinqi məntəqələri üçün fosfatın (solda) konsentrasiyasının orta illik göstəricisi (mq P/l) və azotun (sağda) konsentrasiyasının orta illik göstəricisi (mq NO3-N/l) kimi hesablanmışdır. Hər iki çirkləndirici üzrə monitorinq məntəqələrinin sayı 8-dir.

2012-ci ildən bəri bütün ölkə üzrə çaylarda fosfatın orta konsentrasiyasında azalma tendensiyası müşahidə olunur. Lakin orta konsentrasiya əvvəlki illərlə müqayisədə sonrakı illərdə iki dəfə çox olmuşdur. Gəncə-Qazax bölgəsində və xüsusən Şirvanda konsentrasiya 2009-cu ildən 2011-ci ilə qədər artmışdır. Gəncə-Qazax zonasında konsentrasiyalar bundan sonra da durmadan artmaqda davam etmişdir. Quba-Xaçmaz bölgəsi üçün daha yavaş, lakin davamlı artım müşahidə olunur.

Çaylarda nitratın orta konsentrasiyası tədqiq olunan müddət ərzində və xüsusən 2011-ci ildən bəri azalmışdır, 2014-cü ildən etibarən isə ən aşağı səviyyəyə çatmışdır. Tendensiya fərqli bölgələr arasında kifayət qədər oxşar, lakin əvvəlki illərdə azotun konsentrasiyası Quba-Xaçmaz və Lənkəran-Astaraya nisbətən Gəncə-Qazax və Şirvanda daha yüksək olmuşdur. Ən yüksək səviyyələr Naxçıvanda müşahidə edilmişdir, lakin bu bölgə yalnız bir monitorinq sahəsi ilə təmsil olunmuşdur.

Göl və su anbarlarında fosfatın konsentrasiyası 2009-cu ildən başlayaraq ciddi şəkildə artmış və daha sonra azalma müşahidə olunmuşdur. Konsentrasiya səviyyəsi bütövlükdə dövr ərzində artmışdır, əvvəlki illərlə müqayisədə son illərdə konsentrasiyalar 1,5 dəfə artmışdır.

Nitratla əlaqədar, göllər və su anbarları üçün konsentrasiya çaylar üçün görünəndən fərqlidir, bu halda ən aşağı konsentrasiyalar zaman silsiləsinin başlanğıcında müşahidə olunmuşdur. Göllərdə müşahidə edilən artımdan əvvəl orta konsentrasiya bir qədər kəskin şəkildə artmış, lakin 2009-cu ildən etibarən iki dəfə azalmışdır. Yenə də indiki səviyyələr əvvəlki illərə nisbətən təxminən dörd dəfə yüksəkdir.

Azərbaycan Respublikasının yeraltı sularda qidalandırıcı maddələrin qatılığının hazırkı vəziyyəti necədir?

Göllərdə fosfat və nitratın qatılığı (2017)

Qeyd: Göl / su anbarı monitorinq sahələrinin 2016-2017-ci illərdəki orta orta konsentrasiyasına əsasən fosfat (solda) və nitrat (sağda) konsentrasiyası siniflərinə bölüşdürülməsi. Monitorinq məntələrinin sayı mötərizədə verilir. Sinif sistemi EEA göstərici WAT 003 - Avropadakı şirin suda qida maddələri ilə eynidır. Əlavə məlumat üçün orada göstərici dəqiqləşdirmə bölməsinə baxın.

 

Göstəricinin xüsusiyyətləri

Göstəricinin təsviri

Çaylarda və göllərdə fosfatlar və nitratların konsentrasiyaları (göllərdə ümumi fosfor əvəzinə fosfat istifadə olunmuşdur)

Vahidlər

Fosfatlar və ümumi fosforun konsentrasiyası mq P / litrlə ifadə olunub, nitratların konsentrasiyası mq NO3-N / litrlə ifadə olunub.

 

Əsaslandırma

Göstəricinin seçilməsi üzrə əsaslandırma

Ölkənin çay hövzələrində kənd təsərrüfatı geniş inkişaf etmişdir. Əkin sahələrində gübrə istifadəsi nəticəsində su obyektlərinə azot və fosforun tullantıları su flora və faunasına mənfi təsir göstərir və suyun içməli su məqsədləri üçün istifadəsi ilə bağlı müəyyən problemlər yaradır.

Səth sularında qidalandırıcı maddələrin konsentrasiyası ilə əlaqəli yaxşı ətraf mühit şəraiti, milli ekoloji qanunvericiliyin tələblərinə və Aİ ilə əlaqəli direktivlərə cavab vermək üçün vacibdir: Su Çərçivəsi Direktivi, Şəhər Çirkab Sularının Təmizlənməsi Direktivi.

Cənubi Qafqazdakı digər ölkələrlə müqayisədə Azərbaycanın su ehtiyatları məhduddur və bölgədəki bütün su ehtiyatlarının yalnız 15 faizini təşkil edir. Ölkənin yerüstü su ehtiyatlarının mənbələri çaylar, göllər, su anbarları və buzlaqlardır. Azərbaycan ciddi şəkildə su çətinliyi ilə üzləşən su ehtiyatlarının məhdud olduğu ölkədir, onun uzun müddətli orta illik su istehlakı indeksi (WEI) 53.1%-dən artıqdır (2019-ci ildə WEI = 78.4%). (Daha ətraflı məlumat üçün C2 və C3 göstəricilərinə baxın).

Ölkədə 21 transsərhəd çay mövcuddur və onların əksəriyyəti Kür və Araz çaylarının hövzələrində yerləşir. Kür və Araz çaylarının hövzələri isə müvafiq olaraq üç və dörd ölkədə yerləşir.

UNECE-nin Sərhəddən keçən Su axınları və Beynəlxalq Göllərin Mühafizəsi və istifadəsinə dair Helsinki Konvensiyasına qoşulduqdan sonra, əsas transsərhəd çaylar olan Kür və Araz çaylarındakı suyun keyfiyyətinə nəzarət fəaliyyətləri beynəlxalq standartlara uyğun olaraq təsbit edilmişdir.

Artıq yuxarı axındakı ölkələrdə mövcud olan suyun çirklənmə səviyyəsini nəzərə alaraq, Azərbaycanda su keyfiyyətinin monitorinqi həddən artıq vacibdir. Bu məqsədlə Qazax, Beyləqan və Neftçala rayonlarında analitik laboratoriyalar yaradılmışdır ki, onların da məqsədi Kür və Araz çaylarında və onların transsərhəd qollarında monitorinq fəaliyyətlərinin həyata keçirilməsindən ibarətdir.

Elmi istinadlar

• Avropa İttifaqı Şurasının 21 may 1991-ci il tarixli Direktivi  - şəhər çirkab sularının təmizlənməsi haqqında
• Avropa Parlamenti və Şurasının 23 oktyabr 2000-ci il tarixli, su siyasəti sahəsində Birliyin fəaliyyəti üçün çərçivə formalaşdıran 2000/60/EC Direktivi (Su Çərçivə Direktivi) http://ec.europa.eu/environment/water/waterframework/index_en.html;
• UNECE-nin Sərhəddən keçən su axınları və Beynəlxalq Göllərin Mühafizəsi və onlardan İstifadəyə dair Konvensiyası (1992)

Hazırkı fosfat və nitrat konsentrasiyaları ümumilikdə Azərbaycanın çay ərazilərində aşağı səviyyədə idi və ölkə üzrə maksimal icazə verilən konsentrasiyalardan bir qədər aşağı idi (müvafiq olaraq 1,1 mq P / l və 10 mq NO3-N / l). Qazax-Gəncə və Şirvan bölgələrində ərazilərin təxminən 40% -i 0,02-0,05 mq P / l aralığında fosfat konsentrasiyasına malikdir. Fosfat konsentrasiyasının artması halında bu sahələrə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Nitrat konsentrasiyası həmişə 0,2 mq NO3-N / l-dən aşağı idi.

Çaylardan bir qədər yüksək olmasına baxmayaraq göl və su anbarlarında da aşağı nitrat konsentrasiyası aşkar edilmişdir. Şabran gölü və Candar gölünün konsentrasiyası 0,8 mq NO3-N / l-dən yuxarı idi və yalnız Ceyranbatan su anbarı 0,2 mq NO3-N / l-dən aşağı idi. Fosfat üçün fərq daha böyük idi, 0,1 mq P / l-dən yuxarı olan məntəqələrin 30%. Bu, yalnız üç məntəqəni (Böyükşor, Şabran gölü və Yasamal gölü) təmsil edir, lakin bu ərazilər üçün fosfat səviyyəsi evtrofikasiyaya səbəb olmaq üçün kifayət qədər yüksəkdir.

• Siyasi kontekst və hədəflər

  Kontekstin təsviri

  Milli siyasi kontekst

  “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019-2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” ətraf mühiti qorumaq və suyun təmizliyini təmin etmək məqsədini bəyan edir. “Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi” su obyektlərinin idarə edilməsi, monitorinqi, istifadəsi və qorunması prinsiplərini təsvir edir. 81-ci Maddədə deyilir ki, “Bütün sular (su obyektləri) onların fiziki, kimyəvi, bioloji xassələrinin dəyişməsi, təbii təmizlənmə qabiliyyətinin azalması, suların hidroloji və hidrogeoloji rejiminin pozulması nəticəsində əhalinin sağlamlığına zərər vura biləcək, habelə balıq və digər su bioresurslarının azalmasına, su təchizatı şəraitinin pisləşməsinə və digər əlverişsiz hallara səbəb ola biləcək çirklənməkdən, zibillənməkdən, tükənməkdən mühafizə olunmalı və qorunmalıdır”.  78-ci Maddə çirkab sularının atılmasına dair hədləri müəyyənləşdirir.

  Su təchizatı və kanalizasiya üzrə Milli Proqram əhalini beynəlxalq standartlara cavab verən su təchizatı və kanalizasiya sistemi ilə təmin etmək məqsədi daşıyır. 1995-ci ildən bəri, proqram çərçivəsində, xüsusən də şəhərlərdə suyun keyfiyyəti sahəsində əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə edilmişdir.
  
  Hazırda, Azərbaycan Respublikasının su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarəçiliyi üzrə Strategiyası işlənib hazırlanmaqdadır. Milli Su Strategiyasının (MSS) məqsədi həm beynəlxalq, həm də Aİ səviyyəli standartlara və hədəflərə daha yaxşı cavab vermək üçün Azərbaycanda su ehtiyatlarının idarə olunması və suyun mühafizəsi, su təchizatı və kanalizasiya sahələrinin inkişafıdır. Strategiyanın ilkin layihəsində qısa müddətli (6 il), orta müddətli (18 il) və uzun müddətli dövrlərə bölünmüş məqsədlər vardır. Strategiya layihəsində qısamüddətli (6 il), orta müddətli (18 il) və uzunmüddətli məqsədlərə bölünmüş məqsədlər mövcuddur.

  Su və Sağlamlıq Protokoluna uyğun olaraq “Hədəfləndirilmiş göstəricilər” in müvafiq dövlət qurumları ilə birgə işi davam etdirilir. Bununla əlaqədar Su Konvensiyasının və onun Su və Sağlamlıq Protokolunun müddəaları ilə Səhiyyə Nazirliyinin və Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Birgə Əmri ilə hədəflənmiş göstəricilər hazırlanmış və təsdiq edilmişdir.

  Beynəlxalq siyasi kontekst

  Sərhəddən keçən Su axınlarının və Beynəlxalq Göllərin Mühafizəsi və İstifadəsinə dair Konvensiya (Su Konvensiyası) əməkdaşlığı asanlaşdıraraq, transsərhəd su ehtiyatlarından dayanıqlı istifadənin təmin edilməsi məqsədini daşıyır. Su Konvensiyası transsərhəd səth sularının və qrunt sularının ekoloji baxımdan sağlam idarəçiliyi və mühafizəsi üzrə transsərhəd su əməkdaşlığını və tədbirləri gücləndirir.

  
  Hədəflər

  Milli Siyasi Hədəflər

  Əsas hədəf və milli su siyasəti, ölkə daxilində insanların ehtiyacları və ətraf mühit üçün keyfiyyətli suyun kifayət qədər miqdarda olmasını təmin etməkdir.
  
  Milli maksimum yol verilən cəmləşmələr aşağıdakı kimidir:

  BOT: 3.5 mq PO4 / l (1,1 mq P / l)

  Ammonium: 45 mq NO3 / l (10 mq NO3-N / l)

  Beynəlxalq hədəflər

  BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədi hədəf 6.3 2030-cu ilədək çirklənməni azaltmaq, zərərli kimyəvi maddələrin və materialların atılmasını aradan qaldırmaq və atılmasını minimuma endirmək, təmizlənməmiş çirkab sularının nisbətini azaltmaq və qlobal miqyasda təkrar emal və təhlükəsiz təkrar istifadə etməklə suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına nail olmaq məqsədi daşıyır.

   

  Aidiyyəti siyasi sənədlər

  • Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019-2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı
  • Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi
  UNECE-nin Sərhəddən keçən Su axınları və Beynəlxalq Göllərin Mühafizəsi və İstifadəsinə dair Konvensiyası

Metodologiya

Göstəricinin hesablanması üzrə metodologiya

UNECE-nin Sərhəddən keçən Su axınları və Beynəlxalq Göllərin Mühafizəsi və İstifadəsinə dair Konvensiyasına qoşulduqdan sonra, əsas transsərhəd çaylar olan Kür və Araz çaylarında suyun keyfiyyətinə nəzarət tədbirləri beynəlxalq standartlara cavab vermişdir. Hər iki çayda əməliyyat monitorinqi BMT-nin ixtisaslı mütəxəssislərindən ibarət qrup tərəfindən hazırlanmış “Transsərhəd Su axınları və beynəlxalq göllərin monitorinqi və qiymətləndirilməsi” təlimatlarına əsasən həyata keçirilmişdir. Kür və Araz çaylarının qonşu dövlətləri keçərək daha çox çirklənməyə məruz qaldığını nəzərə alaraq Qazax və Beyləqan bölgələrində bu çayların və onların transsərhəd ərazilərinin müasir tələblər səviyyəsində izlənməsi üçün avadanlıqla təchiz olunmuş analitik tədqiqat laboratoriyaları yaradıldı.

Monitorinq proqramına 47 çay və 10 göllər/su anbarlarında üzrə monitorinq məntəqələri daxildir. Hər bir məntəqə üçün illik tendensiyalar, illik fərdi nümunələrin dəyərlərinin ortalaması ilə hesablanır. Məcmu məlumatlar fərdi illik tendensiyanın ortalaması kimi hesablanır. Yalnız boşluq doldurulduqdan sonra tamamlanan vaxt silsilələri məcmu zaman seriyalarına daxil edilir. Bu, məcmu məlumat seriyalarının ardıcıl olmasını, yəni zaman seriyası boyunca eyni məntəqələrin də olmasını təmin etməkdir. Bu şəkildə qiymətləndirmələr cəmləşmənin faktiki dəyişməsinə və məntəqələrin sayındakı dəyişikliklərə əsaslanmır. Vaxt silsilələri bütün ölkə üzrə hesablanıb və yalnız çaylar üçün böıgələr üzrə (Qazax-Gəncə, Quba-Xaçmaz, Lənkəran-Astara, Şirvan və Naxçıvan üçün birləşdirilmişdir) (yalnız nitrat məlumatları olan 1 məntəqə) hesablanıb. Göllər / su anbarları üçün nəticələri müxtəlif bölgələrə bölmək üçün məntəqələrin sayı çox az idi.

Hazırkı vəziyyətin təhlili üçün, monitorinq məntəqələri 2016-2017-ci illər üçün orta illik konsentrasiyaların orta səviyyəsinə əsasən fərqli konsentrasiyalı siniflərə bölünmüşdür. 2016-2017-ci illərin məlumatlarını özündə əks etdirən bütün məntəqələr verilən vaxt müddəti ərzində məlumat əldə olunmuş illərin sayından asılı olmayaraq, təhlilə daxil edilmişdir. Nəticələr müxtəlif regionlar üzrə bölünmüşdür.

 

Boşluqların doldurulması üzrə metodologiya

Üç ilə qədərki boşluqlar xətti interpolyasiya ilə doldurulur. Vaxt seriyasının əvvəlində və sonunda dəyərlər, ilk və ya son dəyərləri müvafiq olaraq üç ilə qədər surəti əldə olunaraq ekstrapolyasiya edilir. Zaman dövrü ərzində çatışmayan, üç ardıcıl ildən artıq olan vaxt silsilələri daxil eilmir.

 

Metodoloji istinadlar

• ISO 5815-2: 2003  - Ətraf mühitin mühafizəsi və ekoloji idarəetmə. Analitik nəzarət və monitorinq. Su keyfiyyəti. N gündən sonra biokimyəvi oksigen sərfiyyatının müəyyənləşdirilməsi (BOTn). 2-ci Hissə. Nümunələri durulamadan tətbiq olunan metod.
• ISO 6777:1984  - Su keyfiyyəti – nitritlərin təyinatı. Molekulyar absorbsiya spektometrik metod. İçməli, texniki və tullantı sular üzrə metodu müəyyənləşdirir. Digər maddələrin nəticəyə təsirlərinin siyahısı Əlavədə verilmişdir. Standart olaraq nitrit məhlulları qeyri-sabit ola bilər, bu məhlulların qatılığı verilmiş prosedurla yoxlanmalıdır.
• EEA, 2005. EEA əsas göstəricilər dəstinə dair təlimat. EEA Texniki hesabat № 1/2005, ISBN 92-9167-757-4, Lüksemburq.
• UNECE, 2018. Ekoloji Göstəricilərin Tətbiqi üzrə Göstərişlər, C10-un Təsviri. Çaylarda Biokimyəvi Oksigen Tələbatı (BOT) və ammoniumun cəmləşməsi.
• UNECE, 2018. Ekoloji Göstəricilərin Tətbiqi üzrə Göstərişlər, terminlər lüğəti - C10. Çaylarda Biokimyəvi Oksigen Tələbatı (BOT) və ammoniumun cəmləşməsi.
• UNSD və UNEP, 2013. Ekoloji Statistikaya dair 2013-cü ilin Sorğu Anketi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Statistika Şöbəsi və BMT-nin Ekoloji Proqramı, Ekoloji Statistika üzrə 2013-cü ilin Sorğu Anketi, Su Bölməsi.

Qeyri-müəyyənliklər

Metodoloji qeyri-müəyyənliklər

Heç bir qeyri-müəyyənlik aşkar edilməmişdir.

 

Məlumatlarda qeyri-müəyyənliklər

Heç bir qeyri-müəyyənlik aşkar edilməmişdir.

 

Əsaslandırmada qeyri-müəyyənliklər

Heç bir qeyri-müəyyənlik aşkar edilməmişdir.

 

Məlumat mənbələri

Məlumat ENI SEIS II East layihəsinin fəaliyyətləri çərçivəsində Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Ətraf mühit üzrə Milli Monitorinq Departamenti tərəfindən təqdim olunmuşdur.

 

Metaməlumat

Mövzular: su

İndikatorun kodu: C11

Etiketlər: su keyfiyyəti, qidalandırıcı maddələr, Azərbaycan

Əhatə etdiyi zaman müddəti: 2001-2017

DPSIR: Təzyiq

Tipologiyası: təsviri göstərici (Tip A - ətraf mühitə və insanlara nə baş verir?)

Tarixlər

Dərc olunma tarixi:

Ən son düzəliş edilmişdir:

Yenilənmələrin tezliyi: hər il

Əlaqə məlumatları və mülkiyyət

Əlaqələndirici şəxs:

Mülkiyyət: Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi

Aidiyyəti məzmun

Qısa müddətli iş

Mövcud laboratoriyaların modernləşdirilməsi və sertifikatlaşdırılması, potensialın artırılması və prioritetlərin müəyyənləşdirilməsi, çay hövzəsinin idarəetmə planlarının hazırlanması, elektron məlumat bazalarının qurulması və idarə edilməsi.

 

Uzun müddətli iş

Milli Su Strategiyasının icrası vasitəsilə su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarəçiliyinə müvəffəq olmaq.